Προσφάτως, διαμορφώθηκε νέο διεθνές οικονομικό τοπίο, με εφαρμογή επιθετικής δασμολογικής πολιτικής των ΗΠΑ σε εμπορικούς εταίρους τους, με επίκληση λόγων εθνικής ασφαλείας (απεξάρτησης από ξένη παραγωγή προϊόντων), αναγκαιότητας προστασίας της αμερικανικής βιομηχανίας και προάσπισης της εγχώριας παραγωγής αγαθών καθώς και μείωσης του εμπορικού ελλείμματος, με την εν λόγω κρατική επιβολή περιορισμών να συνιστά μηχανισμό παρέμβασης στο διεθνές εμπόριο και τον προσδιορισμό τιμών διακινουμένων αγαθών (που δεν διαμορφώνονται πλέον ελεύθερα βάσει προσφοράς-ζήτησης), παρά τις προειδοποιήσεις ότι θα τροφοδοτήσει τον πληθωρισμό, θα επιβαρύνει τις αμερικανικές εταιρείες που βασίζονται σε εισαγόμενες πρώτες ύλες, θα περιορίσει εξαγωγές-επενδύσεις και θα επιβραδύνει την οικονομική ανάπτυξη.
Κατόπιν απειλών από τις ΗΠΑ για επιβολή δασμολογικών συντελεστών έως 250% στον φαρμακευτικό κλάδο, αποφασίσθηκε η επιβολή δασμών εισαγωγών ευρωπαϊκών φαρμάκων στις ΗΠΑ βάσει νόμου περί διεθνών οικονομικών εξουσιών έκτακτης ανάγκης (International Emergency Economic Powers Act-IEEPA) που προβλέπει ότι αυτοί θα περιορίζονται στο 15% με εφαρμογή της ρήτρας MFN (Most Favored Nation-Πλέον Ευνοούμενου Κράτους). Το άρθρο 232 του νόμου του 1962 επιτρέπει στις ΗΠΑ να επιβάλει δασμούς κατά συγκεκριμένων βιομηχανιών/προϊόντων και το άρθρο 122 του νόμου του 1974 επιτρέπει επιβολή δασμών σε άλλες χώρες με εμπορικό πλεόνασμα. Τον 8ο/2025, οι ΗΠΑ και ΕΕ ανακοίνωσαν ότι από 1-9-2025 οι ΗΠΑ θα εφαρμόζουν τον υψηλότερο δασμολογικό συντελεστή MFN ή 15%, που αποτελείται από τον δασμολογικό συντελεστή MFN και ένα δασμό που επιβάλλεται βάσει του άρθρου 232 του νόμου περί επέκτασης εμπορίου του 1962 και εφαρμόζεται σε προϊόντα προέλευσης ΕΕ υποκείμενα σε ενέργειες του άρθρου 232. Βάσει του νέου δασμολογικού καθεστώτος, τα ευρωπαϊκά προϊόντα που εξάγονται στις ΗΠΑ θα υπόκεινται σε μέγιστο δασμό 15% που ήδη περιλαμβάνει τον δασμό MFN (όπου ο τρέχων MFN είναι ίσος/υψηλότερος από 15%, θα συνεχίσει να ισχύει μόνο ο συντελεστής MFN). Η εφαρμογή MFN προβλέπει σχέδιο τιμολόγησης φαρμάκων με βάση τον ευνοϊκό κανόνα που συνδέει τιμές ΗΠΑ για ορισμένα επώνυμα φάρμακα με τη χαμηλότερη τιμή σε άλλες χώρες και ευνοϊκό εμπορικό πλαίσιο δασμολογικών τελών με την ΕΕ που θα περιορίζει τους δασμούς σε επώνυμα φάρμακα στο 15%, εξαιρώντας τα γενόσημα και επιδιώκοντας την εξασφάλιση της χαμηλότερης διαθέσιμης τιμής.
Συμπληρωματικά, δεδομένου ότι τα γενόσημα αποτελούν την πλειοψηφία των συνταγογραφούμενων φαρμάκων στις ΗΠΑ (91%, στοιχεία 2023) και οι ΗΠΑ προμηθεύονται μεγάλο μέρος τους από την Ευρώπη (δεύτερος μεγαλύτερος προμηθευτής με 18%), τα ευρωπαϊκά γενόσημα-δραστικά συστατικά παραμένουν βασικά ανέπαφα, με εφαρμογή σχεδόν μηδενικών δασμών (ανώτατο όριο 2,5%) και καθησυχάζοντας εκπεφρασμένες ανάγκες Ευρωπαίων εξαγωγέων για τους οποίους η συμφωνηθείσα δασμολογική ελάφρυνση κρίνεται υψίστης σημασίας (υψηλοί δασμοί εισαγωγής θα ήταν καταστροφικοί για παραγωγούς γενοσήμων λόγω χαμηλότερων περιθωρίων κέρδους συγκριτικά με παραγωγούς πρωτότυπων φαρμάκων).
Οι ΗΠΑ και η ΕΕ κατέληξαν σε πολιτική συμφωνία-πλαίσιο μέσω Κοινής Δήλωσης-ΚΔ (Joint Statement) για το από κοινού συμφωνηθέν νέο δασμολογικό καθεστώς, ως απτή απόδειξη της δέσμευσης για αμοιβαία επωφελές εμπόριο, ορίζοντας και θέτοντας σε σταθερή βάση τις νέες παραμέτρους της εμπορικής σχέσης ΕΕ-ΗΠΑ. Η ΚΔ, συνιστώντας οδικό χάρτη για συνέχιση διαπραγματεύσεων-συνεργασίας ΕΕ-ΗΠΑ, επιδιώκει τη σταθερότητα-προβλεψιμότητα στις εμπορικές σχέσεις τους και το διατλαντικό εμπόριο, εξασφαλίζοντας συνεχή πρόσβαση των ευρωπαϊκών εξαγωγών στις ΗΠΑ και διαφυλάσσοντας τις διατλαντικές αλυσίδες εφοδιασμού, επ’ωφελεία επιχειρήσεων, εργαζομένων και καταναλωτών, αμφοτέρων των πλευρών. Παράλληλα, δεν είναι νομικά δεσμευτική, όμως εάν η νομική εφαρμογή κριθεί απαραίτητη, μπορεί να τεθεί σε διαβούλευση με τα κράτη-μέλη και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.
Οι επιχειρηματικές κοινότητες ΕΕ-ΗΠΑ, επωφελούμενες από το ήδη ισχυρό αμοιβαίο επενδυτικό αποτύπωμα (οι διμερείς επενδύσεις προσέγγισαν τα 5,6 τρισ. δολάρια το 2022) και τις συνδεδεμένες αλυσίδες εφοδιασμού, προσβλέπουν, μέσω της ΚΔ ως μοχλό επενδύσεων, σε περαιτέρω επενδυτική επέκταση (οι ευρωπαϊκές εταιρείες είναι ο κύριος επενδυτής στις ΗΠΑ που το 2024 εισήγαγαν φάρμακα-εμβόλια αξίας 210 δισ. δολαρίων, με το 61% προέλευσης ΕΕ).
Η ΕΕ δύναται να ωφεληθεί από την προβλεψιμότητα δασμών στην αγορά των ΗΠΑ, προστατεύει ευρωπαϊκές θέσεις εργασίας-επιχειρήσεις ερειδόμενες στο διατλαντικό εμπόριο, αποτρέπει κινδύνους επιχειρηματικής αβεβαιότητας και διασφαλίζει την ανταγωνιστικότητα των ευρωπαϊκών εξαγωγών και την απρόσκοπτη λειτουργία των διατλαντικών αλυσίδων εφοδιασμού. Επίσης, θα αυξήσει τις ευκαιρίες για τις αμερικανικές εξαγωγές, καθιστώντας τις εισαγωγές που χρειάζονται η βιομηχανία και οι Ευρωπαίοι καταναλωτές φθηνότερες και πιο διαθέσιμες.
Εκτός από τα προσδοκώμενα κέρδη από το νέο ευρωαατλαντικό δασμολογικό τοπίο, οι αμερικανικοί δασμοί εισαγωγής επικρίνονται ως απειλούντες την υγειονομική περίθαλψη και τον φαρμακευτικό κλάδο και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού, επιδεινώνοντας ελλείψεις εφοδιασμού φαρμάκων, παρεμπόδισης ανταλλαγής επιστημονικών γνώσεων στον τομέα έρευνας-ανάπτυξης (με αποτέλεσμα οικονομικοί πόροι να ανακατευθύνονται από την ιατρική έρευνα σε άλλους τομείς) και υπονόμευσης συνεργασίας ανάπτυξης νέων θεραπειών για αντιμετώπιση υγειονομικών προκλήσεων, αναδεικνύοντας την ανάγκη διαπραγμάτευσης από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο εξαιρέσεων για καινοτόμα φάρμακα.
Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, με την πιθανότητα επιβολής ανταποδοτικών δασμών (με αρνητικές δημοσιονομικές συνέπειες και δυσμενή επίδραση στα δημόσια συστήματα υγείας, ερειδόμενα πρωταρχικώς στην κρατική χρηματοδότηση) και συνεκτιμηθείσης της ανελαστικότητας των φαρμάκων ως εμπορικά αγαθά, θα μεγεθυνθεί η απώλεια ευημερίας λόγω τιμολογιακών στρεβλώσεων και επενδυτικές επιλογές, όπως διάθεση κεφαλαίων στη φαρμακευτική καινοτομία (τομέας όπου οι ΗΠΑ ηγούνται) θα εξωθηθούν πιο σθεναρά στην κυρίαρχη πλανητική δύναμη. Επίσης, οι ευρωπαϊκές φαρμακοβιομηχανίες, για να αντισταθμίσουν τη δασμολογική πίεση, ενδέχεται να αυξήσουν τις ευρωπαϊκές τιμές επωνύμων φαρμάκων και επαγωγικά το κόστος εισαγωγής τους στις ΗΠΑ ή να καθυστερήσουν την κυκλοφορία τους, διακινδυνεύοντας την ευχερή πρόσβαση σε αυτά.
Για τις ΗΠΑ, οι δασμοί σε εισαγόμενα φάρμακα ενθαρρύνουν την επιστροφή παραγωγής στις ΗΠΑ, όμως καταβαλλόμενοι από τις εισαγωγικές αμερικανικές εταιρείες, που συχνά αντισταθμίζουν τμήμα του κόστους είτε αξιώνοντας έκπτωση από τον προμηθευτή είτε αυξάνοντας την τιμή για τους Αμερικανούς καταναλωτές, μεταβιβάζονται έμμεσα στους τελευταίους με συνέπειες στην προσβασιμότητα σε αυτά και τη δημόσια υγεία. Περαιτέρω, δεδομένου ότι υπολογίσιμο τμήμα της αμερικανικής φαρμακευτικής παραγωγής κατευθύνεται σε εξαγωγές, η βιωσιμότητα εξαγωγικών επιχειρήσεων τίθεται υπό διακινδύνευση, λόγω μειωμένης ξένης ζήτησης φαρμάκων παραχθέντων στις ΗΠΑ, βάσει υψηλότερου κόστους εισαγωγών.
Στο παρελθόν, ο εμπορικός προστατευτισμός χρησιμοποιήθηκε ως εργαλείο πολιτικής, παράγοντας οικονομικές υφέσεις και εντάσεις. Στον σύγχρονο αλληλοεξαρτώμενο κόσμο, οι δασμοί, συμπληρωματικά με την οικονομική τους διάσταση, εξακολουθούν να συνιστούν μοχλό διπλωματικής-γεωπολιτικής πίεσης και διαπραγματευτικά εργαλεία. Επίκειται να φανεί εάν η ιστορία θα επαναληφθεί, ήτοι ευρείας κλίμακας δαπανηροί εμπορικοί πόλεμοι, ελλειμματική λειτουργία αλυσίδων εφοδιασμού, αύξηση κόστους παραγωγής, εξασθένηση ανταγωνισμού, ανάσχεση καινοτομίας, μεταφορά κεφαλαίων σε χώρες με λιγότερους εμπορικούς περιορισμούς, εθνικοί απομονωτισμοί, περιορισμός διεθνών συνεργασιών, οπισθοδρόμηση της διασυνδεδεμένης παγκόσμιας οικονομίας. Η Ελλάδα, κράτος-μέλος ΕΕ, οφείλει να επαναπροσδιορίσει τις εμπορικές σχέσεις της, υπερασπιζόμενη δυναμικά τα συμφέροντά της, ενώ ως μέτρα ανάσχεσης της αύξησης κόστους εισαγωγής φαρμάκων, επιβράδυνσης ρυθμού εισαγωγής νέων φαρμάκων και προσβασιμότητας σε αυτά προτείνονται η ανάπτυξη ανταγωνιστικής ενωσϊακής αγοράς και κοινού ρυθμιστικού πλαισίου που θα προωθεί την καινοτομία, με επικαιροποίηση ενωσϊακών διατάξεων για τα αποκλειστικά δικαιώματα που συνοδεύουν τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας, προκειμένου να διασφαλισθεί η βιωσιμότητα της ενωσϊακής παραγωγής φαρμάκων και η απρόσκοπτη λειτουργία της εφοδιαστικής αλυσίδας.
* Ο Ισίδωρος Μέντης είναι Φαρμακοποιός (ΕΚΠΑ), Κάτοχος Μεταπτυχιακού Τίτλου Σπουδών στη Διοίκηση Οικονομικών Μονάδων με εξειδίκευση στα Οικονομικά της Υγείας (ΕΚΠΑ), Υποψ. Διδάκτωρ Ιατρικής Σχολής Αθηνών, στέλεχος Δ/νσης Φαρμάκου Κεντρικής Υπηρεσίας ΕΟΠΥΥ
