Τα τελευταία χρόνια, ιδίως μετά την κρίση και μαζί με την άνοδο των λογής λογής λαϊκιστικών κινημάτων σε Ευρώπη και ΗΠΑ, οι «ελίτ» έχουν βρεθεί στο στόχαστρο. Αυτές ευθύνονται για τον εκτροχιασμό και για την αυξανόμενη ροπή των ψηφοφόρων να υποστηρίζουν αυταρχικές, ξενοφοβικές και λαϊκιστικές πολιτικές. Και ο λόγος είναι ότι λειτουργούν αλαζονικά, έχουν αποκοπεί από τον μέσο πολίτη. Είναι έτσι;
Ο Γιώργος Παγουλάτος σε ένα σίγουρα τολμηρό άρθρο του στην Καθημερινή, υποστήριξε το αντίθετο. Ποτέ άλλοτε, γράφει, οι ελίτ δεν ήταν τόσο εκτεθειμένες στην αμφισβήτηση. Ποτέ άλλοτε δεν υποχρεώνονταν σε τέτοιες επιδείξεις ταπεινοφροσύνης, όπως πρόσφατα ο Μακρόν από τα κίτρινα γιλέκα, και ποτέ άλλοτε δεν διαμόρφωναν την πολιτική λαμβάνοντας τόσο σοβαρά υπόψη την κοινή γνώμη. Ακόμα περισσότερο μάλιστα υποστηρίζει ότι σε πολλές περιπτώσεις είναι καλό και αναγκαίο οι ελίτ να είναι αποκομμένες και να αγνοούν το πολιτικό κόστος προς όφελος της κοινωνίας. Και φέρνει ως παράδειγμα την υπογραφή της συμφωνίας του Παρισιού για το κλίμα που δεν θα ήταν δυνατόν να επιτευχθεί αν δεν είχαν κινητοποιηθεί ερήμην της λαϊκής πλειοψηφίας, κάποιες ελίτ επιστημόνων, πολιτικών και δημοσιογράφων. Το ζητούμενο, καταλήγει, είναι να έχουμε αξιοκρατικές ελίτ με κοινωνική συνείδηση.
Είναι φυσικά δύσκολο να διαφωνήσει κανείς με αυτές τις απόψεις. Ως πρόσφατα οι κοινωνίες ήταν πολύ πιο ιεραρχικές, οι ελίτ, ήταν πολύ πιο κλειστές και σε μεγάλο βαθμό ανεξέλεγκτες. Το παράδειγμα που φέρνει ο Παγουλάτος για τον Τζόνσον που σχεδόν εν κρυπτώ αποφάσισε την κλιμάκωση του πολέμου στο Βιετνάμ, είναι χαρακτηριστικό. Φυσικά υπάρχει και ο αντίλογος, το αναγνωρίζει ο Παγουλάτος: προφανώς δεν έχουν όλες οι ελίτ κοινωνική συνείδηση, το ήθος που επικρατεί διαφέρει από κοινωνία σε κοινωνία. Αλλιώς φέρονται οι βασιλείς στην Σκανδιναβία και αλλιώς λειτουργούν οι ολιγάρχες στη Ρωσία ή την Λατινική Αμερική. Και βέβαια συχνά υπάρχει σύγχυση για το τι υπηρετεί το γενικό συμφέρον και τι το στενά οικονομικό συμφέρον των προνομιούχων. Η συζήτηση για την μείωση των φόρων είναι ενδεικτική, ιδίως στις ΗΠΑ όπου έχει αναδειχθεί και ένας επιπλέον παράγοντας ο οποίος απειλεί να ανατρέψει τα ως τώρα δεδομένα: το πολιτικό χρήμα και η δημιουργία επιχειρήσεων κολοσσών με πρωτοφανή ισχύ και επίδραση στην διαμόρφωση της κοινής γνώμης.
Αυτά όμως για να απαντηθούν προϋποθέτουν συγκεκριμένη μελέτη, δεν αρκούν οι εντυπώσεις μας. Η βασική ένσταση είναι αλλού. Το πραγματικό πρόβλημα δεν είναι αν στ αλήθεια οι ελίτ είναι «αλαζονικές κι αποκομμένες» αλλά το γιατί επικρατεί και είναι τόσο διαδεδομένη αυτή η εντύπωση. Γιατί σε τόσο μεγάλο βαθμό οι πολίτες έχουν στραφεί εναντίον τους έτσι ώστε να φτάνουν να υποστηρίζουν αυτοκαταστροφικές πολιτικές. Πολιτικές οι οποίες στρέφονται και εναντίον των δικών τους συμφερόντων, των συμφερόντων των πολιτών δηλαδή. Με άλλα λόγια το αν είναι μύθος ή όχι οι αποκομμένες ελίτ είναι λιγότερο σημαντικό από το γιατί έχει επικρατήσει σε τέτοιο βαθμό αυτός ο μύθος.
Έχουν δοθεί πολλές απαντήσεις λιγότερο ή περισσότερο ρεαλιστικές. Μια παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς αμφισβητεί αξίες άρρηκτα συνδεδεμένες με τον πολιτισμό μας: η αξιοκρατία. Οι σημερινές ελίτ είναι σε μεγάλο βαθμό ελίτ της γνώσης. Όσοι αισθάνονται ότι μετέχουν σ αυτές θεωρούν ότι μετέχουν επειδή το αξίζουν. Αντιστρόφως όσοι αισθάνονται αποκλεισμένοι αισθάνονται ότι βρίσκονται υπό κατηγορία, ότι δηλαδή είναι αποκλεισμένοι επειδή τόσο αξίζουν, ότι ευθύνονται οι ίδιοι για την μοίρα τους. Είναι μια ενδιαφέρουσα αντίφαση. Σαν κοινωνίες έχουμε ανάγκη τους άριστους. Δεν έχουμε καμία διάθεση ωστόσο να δημιουργήσουμε μια νέα αριστο-κρατία.
